Tại Liên Xô, Nguyễn Ái Quốc đã dự Đại hội lần thứ nhất Quốc tế Nông dân, khai mạc ngày 10-10-1923 và phát biểu tại hai phiên họp (phiên thứ nhất, ngày 10-10 và phiên thứ 7, ngày 13-10). Tại đại hội này, Nguyễn Ái Quốc được bầu vào Đoàn Chủ tịch Quốc tế Nông dân gồm 11 ủy viên. Phát biểu tại phiên họp chiều ngày 13-10, Nguyễn Ái Quốc đã đọc tham luận nêu lên tình cảnh khổ cực của người nông dân Đông Dương, chỉ rõ sự cần thiết phải kết bạn đồng minh với giai cấp công nhân và khẳng định vai trò lãnh đạo của giai cấp nông dân. Sau Hội nghị, với tư cách là Ủy viên Đoàn Chủ tịch, Nguyễn Ái Quốc đã ký một số văn kiện của Hội đồng, trong đó có “Lời kêu gọi nông dân toàn thế giới đấu tranh đòi chặn bàn tay Chính phủ phản động Bulgarie không được giết hại các lãnh tụ cách mạng”.
Tại Liên Xô, tháng 12-1923, Nguyễn Ái Quốc đã trả lời phỏng vấn nhà báo, nhà thơ Liên Xô Osip Emilyevich Mandelstam. Trong cuộc trả lời phỏng vấn này, Nguyễn Ái Quốc đã nhắc đến tình cảnh của Nhân dân Việt Nam “đang sống trong đen tối, thực sự là đêm tối” vì thực dân Pháp ra sức cấm Nhân dân Việt Nam xem sách báo, cho nên người Việt Nam không hiểu được những gì đang xảy ra trên thế giới. Bài trả lời của Người sau đó được đăng trên Tạp chí “Ngọn lửa nhỏ” số 39, ra ngày 23-12-1923 với tiêu đề “Thăm một chiến sĩ Quốc tế Cộng sản - Nguyễn Ái Quốc”. Osip Mandelstam đã giành những lời lẽ đẹp nhất để viết về Nguyễn Ái Quốc: “Nguyễn Ái Quốc hiện là người An Nam duy nhất ở Moskva…Đó là một thanh niên gầy gò, linh hoạt, mặc cái áo len đan… Nguyễn Ái Quốc… đang tỏa ra một cái gì thật lịch thiệp và tế nhị. Từ Nguyễn Ái Quốc đã tỏa ra một thứ văn hóa, không phải văn hóa Âu châu, mà có lẽ là một nền văn hóa tương lai… Qua phong thái thanh cao, trong giọng nói trầm ấm của Nguyễn Ái Quốc, chúng ta như nghe thấy ngày mai, như thấy sự yên tĩnh mênh mông của tình hữu ái toàn thế giới”.
Cuối năm 1923, Nguyễn Ái Quốc vào học trường Đại học Phương Đông của Quốc tế Cộng sản. Ngày 21-01-1924, Lênin từ trần đã đem lại mối thương tiếc vô hạn cho những người cộng sản và nhân dân lao động trên thế giới. Điều mong ước của Nguyễn Ái Quốc là được gặp Lênin đã không bao giờ có thể thực hiện. Sau này, Hồ Chí Minh đã kể lại sự kiện đau buồn này “Vào một ngày tháng 01-1924, chúng tôi đang ăn bữa sáng tại quán cơm ở tầng dưới khách sạn thì được tin Lênin mất. Không ai muốn tin điều đó, nhưng khi ngoảnh lại, chúng tôi thấy lá cờ của Xô viết Moskva đã bỏ rủ. Một sự xúc động lớn xâm chiếm tâm hồn chúng tôi, bữa ăn bị bỏ dở, vì không ai thấy đói nữa: Lênin đã mất. Thế là tôi chưa được gặp Lênin và đó là một điều ân hận lớn trong đời tôi. Khi tôi đến nước Nga, Người đã ốm nặng và đang chữa bệnh ở Gorki, cho nên không đến thăm được”.
Trong 14 tháng ở Moskva, Nguyễn Ái Quốc đã tranh thủ thời gian để củng cố và thiết lập thêm nhiều mối quan hệ của mình với những người cộng sản thế giới, với Quốc tế Cộng sản, tranh thủ học khóa ngắn hạn tại trường Đại học Cộng sản Phương Đông. Dù được hoạt động trong một môi trường tốt, được phát biểu trên nhiều diễn đàn, được gặp gỡ nhiều nhân vật khá quan trọng trong phong trào cộng sản quốc tế lúc đó, song Nguyễn Ái Quốc vẫn luôn đau đáu với đích đến là cách mạng Việt Nam. Ngày 11-11-1924, Nguyễn Ái Quốc đến Quảng Châu, và chỉ một thời gian ngắn sau Người đã mở được các lớp huấn luyện cán bộ, cách mạng Việt Nam từ đây bước sang bước ngặt mới đầy triển vọng.
Quảng trường và Tượng đài Hồ Chí Minh ở Thủ đô Matxcơva của Nga nằm ở nơi giao nhau giữa phố Dmitri Ulianov và phố "Sáu mươi năm Cách mạng Tháng Mười". Ảnh tư liệu
Xem kỳ 1: Đến với quê hương cách mạng Tháng 10
Hồng Phúc